پس از مشخص کردن مخاطب، هدف، موضوع، عنوان، مسئله یابى و تعیین زاویه دید، نوبت به تهیه محتواى سخنرانى با توجه به موارد و مراحل پیشین در تمهیدات مى رسد. براى تهیه محتوا باید کتابها، مقالات و نوشته هاى مرتبط را مطالعه نمود.
انواع مطالعه
هر سخنران دینى صرف نظر از آشنایى با برخى علوم متداول حوزوى؛ مانند صرف، نحو، عقاید، فقه، اصول و… به سه نوع مطالعه در تبلیغات خود نیازمند است که عبارت اند از:
مطالعه آزاد، مطالعه هدفمند و مطالعه تکمیلى.
۱-مطالعه آزاد
مطالعه آزاد عبارتست از: «مطالعه جهت کسب معلومات و آگاهى نسبى در معارف دینى و عمومى جهت استفاده در تبلیغ در طول عمر.»
مبلّغ دینى زمانى در تبلیغ خود موفق خواهد بود که با توجه به نیازها و شرایط زمانه و مخاطبان و مستند به منابع و متون دینى و علمى سخن بگوید؛ از این رو لازم است همواره در طول عمر تبلیغى خود با مطالعه مأنوس باشد. به این نوع مطالعات که آزادانه در طول عمر انجام می شود، مطالعه آزاد می گوییم.
مطالعه آزاد را مى توان به دو حوزه کلى تقسیم نمود: عمومى و تخصصى.
الف. مطالعه عمومى
منظور از مطالعه عمومى، مطالعه آن دسته از مطالب است که در حوزه اطلاعات عمومى مردم قرار دارد و مخاطبان ما به نوعى توقع دارند که آنها را بدانیم و در صورت پرسش، پاسخگوى آنان باشیم. هر کدام از مخاطبان، بخشى از اطلاعات عمومى را دارند؛ ولى توقعشان این است که مبلّغ همه آنها را بداند.
مطالعه عمومى خود به دو بخش تقسیم مى شود: مذهبى و غیر مذهبى.
منظور از مطالعه عمومى مذهبى، مطالعه آن دسته از مطالب دینى است که در حوزه اطلاعات عمومى قرار دارد. حداقل مطالعات لازم در این بخش را مى توان در موارد زیر دید:
۱- یک دوره تفسیر قرآن کریم (نمونه، المیزان، مجمع البیان و یا یک تفسیر جامع دیگر)؛
۲- یک دوره مختصر از روایات اهل بیت (؛ شامل نهج البلاغه و یکى از مجامیع حدیثى مثل اصول کافى یا سفینه البحار؛
۳-یک دوره کتابهاى یکى از عالمان جامع نگر و مطمئن شیعه مثل مرحوم شهید مطهرى ) تا آنجا که در تبلیغ کارایى دارد؛
۴- یک دوره مباحث اخلاقى؛
۵- یک دوره احکام و مسائل شرعى؛
۶- یک دوره تاریخ معصومین
و منظور از مطالعه عمومى غیر مذهبى، مطالعه اطلاعات، اخبار، آمار، گزارشها، تحلیلهاى سیاسى و اجتماعى و اقتصادى، داستان، شعر، ضرب المثل، لطیفه و… است که گرچه از جمله معارف اسلامى نیستند؛ اما هر مبلّغ دینى جهت تحلیل مسائل و پاسخگویى به مردم، به آنها نیازمند است. مطالعه یک دوره تاریخ عمومى جهان و ایران؛ همچنین مطالعه یک دوره جغرافیاى جهان، مخصوصاً جغرافیاى جهان اسلام، و نیز مطالعه منابع و کتب مربوط به ادیان و فرقه ها، از جمله مطالعات آزاد غیر مذهبى محسوب مى شود.
مطالعه روزنامه ها، مجلات، ویژه نامه هاى تحلیلى، کتابهاى تاریخى، کتب ادبى و شنیدن اخبار از رسانه ها، در جهت بدست آوردن اطلاعات عمومى غیرمذهبى، یارى گر مبلّغ خواهد بود.
ب. مطالعه تخصصى
مطالعه تخصصى عبارتست از مطالعه مطالب تخصصى که جایگاه آنها مراکز علمی و تحقیقاتی است و در حوزه اطلاعات عمومى نیستند؛ ولی مبلّغ به آنها نیازمند است. مطالعات تخصصى براى تبلیغ نیز دو گونه است: مهارتى و محتوایى.
منظور از مطالعه تخصصى مهارتى، مطالعه کتابها و مقالاتى است که در مهارت تبلیغ و سخنورى نوشته شده است. و مطالعه تخصصى محتوایى، مطالعه آن بخش از موضوعات و محتواها است که گرچه تخصصى و مربوط به مراکز علمى و پژوهشى و پژوهشگران هستند؛ ولى به نوعى در اذهان برخى از مخاطبان وارد شده و بعضى از آنها را دچار شبهه و اشکال کرده اند، و به همین دلیل مبلغ دینى باید گاهى در سخنرانى و گاه در پاسخ به پرسشها از آنها اطلاعات کافى داشته باشد؛ مثل بحث پلورالیسم، رابطه دین و دولت، آزادى و اسلام، حقوق زن، معاملات بانکى، فمنیسم، هرمنوتیک، و… .
۲- مطالعه هدفمند
مراد از مطالعه هدفمند، مطالعه اى است که به هدف تأمین محتواى یک سخنرانى انجام مى شود. به صورت طبیعى مبلّغ با مطالعات آزادى که داشته، مطالبى را در موضوعات مختلف قبلاً گردآورى کرده است و ممکن است براى موضوع مورد نظر در جلسه سخنرانى خود مطالبى از قبل داشته باشد. در این صورت همان اطلاعات را با مطالعه، به حدى کامل مى کند که بتواند به هدف سخنرانى نایل آید و اگر از قبل، در آن موضوع مطالعه نداشته، همه مطالب را در همین جا با مطالعه هدفمند به دست مى آورد.
۳- مطالعه تکمیلى
منظور از مطالعه تکمیلى، مطالعه کتاب و مقاله نیست؛ بلکه مطالعه فیشهاى گردآورى شده جهت بازنگرى در آنها از جهت داشتن مواد مناسب، و رفع نواقص است.
انواع مطالعه و نسبت آنها به یکدیگر در مقام تبلیغ را مى توان به تهیه مواد براى یک میهمانى تشبیه کرد. ما در زندگى به صورت عادى یک سرى مواد غذایى را در منزل نگه دارى مى کنیم و معمولاً آنها را داریم (آزاد) و به هدف یک میهمانى خاص، با توجه به مواد غذایى موجود در خانه، مواد دیگرى را تهیه مى کنیم (هدفمند) و آن گاه براى پخت غذا مواد گردآورى شده را بررسى کرده و دقت مى کنیم که چیزى از قلم نیفتاده باشد و در صورت کمبود ماده اى خاص، آن را جبران مى کنیم (تکمیلى). البته ممکن است برخى از مواد را در طول پخت غذا به آن اضافه کنیم. در سخنرانى نیز چنین است؛ یعنی ممکن است مطالبى در حین سخن به ذهن برسد که مناسب باشد و آنها را به مواد آماده شده قبلی بیفزاییم.
فیش برداری
در مورد روش مطالعه و فیش بردارى باید کتابهاى روش تحقیق را مطالعه نمود؛ اما در اینجا فقط به این نکته اشاره مى کنیم که همه مطالب مطالعه شده را براى استفاده در منبر باید فیش بردارى کرد و به صورت دقیق بایگانى نمود تا اطلاعات گردآورى شده قابل جابجا کردن بوده و مطالب قبلى براى سخنرانیهاى آینده نیز به کار آید.
هم اکنون دو نوع فیش برداری برای تبلیغ رایج است: یکی فیش برداری سنتی که از راه نوشتن مطالب بر روی کاغذ فیش تبلیغ و ثبت موضوعات کلی، عام، خاص، مناسبت، مخاطب، نوع مطلب، نمایه ها و آدرس انجام می شود. و دیگری فیش نویسی الکترونیک که از طریق ثبت مطالب در رایانه و با استفاده از نرم افزاز «فیش» صورت می گیرد.[۱]
هشتم. چینش مطالب
هشتمین تمهید برای سخنرانى، چینش مطالب مطالعه شده براساس تأثیرگذارى در اندیشه، احساس و رفتار مخاطب است. در این مرحله، فیشهاى گردآورى شده را به صورتى پشت سر هم قرار مى دهیم که اگر از ابتدا تا انتها در سخنرانى پشت سر هم ارائه شوند، بیش ترین تأثیرگذارى حاصل گردد.
چینش مطالب براساس قالبهاى سخن، اهداف سخنرانى اعم از تأثیرگذارى در اندیشه، احساس و رفتار، و ترتیب اجزاء سخن، شکلهاى مختلف و متنوعى پیدا مى کند که به لحاظ اهمیت در یک فصل مستقل از آن بحث مى کنیم.
نهم. توجه ویژه به ایجاد انگیزه ابتدایى
دهم. توجه ویژه به نقطه اوج در تأثیرگذارى
حُسن مَطلع و حُسن خِتام در سخنرانى از اهمیت ویژه اى برخوردار است. مراحل نهم و دهم در واقع زیرمجموعه هاى چینش هستند و در صورتى که چینش مناسبى صورت گرفته باشد، در ابتداى سخنرانى مطالبى قرار گرفته که در مخاطب انگیزه پى گیرى مطلب ایجاد کند و در انتهاى آن مطالبى قرار دارد که اوج تأثیرگذارى احساسى را بوجود آورد؛ اما به دلیل اهمیت این دو بخش و اینکه ممکن است پس از گردآورى فیشها و چینش آنها، مورد غفلت قرار گیرند، به صورت ذکر خاص بعد از عام و جداگانه ذکر شده اند، تا نیکویى شروع و زیبایى پایان سخن مورد غفلت قرار نگیرد.
یازدهم. تست نهایى محتوا
در صورتی محتوای تهیه و تنظیم شده مفید و مناسب است و می شود با آن سخنرانی کرد که به امور زیر در آن توجه شده باشد. برخی از این امور در مباحث گذشته مورد توجه قرار گرفته اند و درباره بعضی از آنها در آینده بحث خواهد شد.
۱- رسالت سخنرانى دینى؛
۲- نیاز مخاطبان؛
۳- زمینه پذیرش و ذائقه مخاطبان؛
۴- محیط سخنرانى از حیث زمان، مکان و مناسبت؛
۵- موقعیت اجتماعى سخنران؛
۶-تواناییهاى سخنران؛
۷- مقدار زمان و تعداد جلسات؛
۸- ابزار ارتباطى.
پس از تست نهایی محتوای تهیه شده با توجه به موارد فوق، و تطبیق شرایط بیان شده، از نظر محتوایی آمادگی جهت سخنرانی را فراهم آورده ایم.
پرسشنامه از مطالب گفته شده:
۱- انواع مطالعات لازم در تبلیغات دینی را نام ببرید.
منظور از مطالعه عمومی چیست؟ انواع آن را توضیح دهید.
۲-منظور از مطالعه تخصصی چیست؟ انواع آن را توضیح دهید.
۳- مطالعه هدفمند را تعریف کنید.
۴- منظور از مطالعه تکمیلی چیست؟
۵- هم اکنون چند نوع فیش برای گردآوری محتواهای تبلیغی وجود دارد؟ توضیح دهید.
۶- محورهای تست نهایی محتوا را بنویسید.
تمرین کنید
با توجه به یکی از موضوعاتی که در تمرین درسهای گذشته تشخیص داده و مسئله یابی و تعیین زاویه دیدی که برای آن انجام داده اید، محتوای یک سخنرانی را آماده کرده، فیشهای آن را با توجه به تأثیرگذاری در اندیشه، احساس و رفتار مخاطب تنظیم کنید وبرای خود قبل از سخنرانی تمرین کنید
