۱۵ اسفند روز درختکاری : اهمیت درخت در اسلام :
درخت نماد عمران وآبادانی و شاخص سرسبزی و خرمی، و مظهر زندگی، و باعث لطافت هوا و موجب آسایش و رفاه انسان و صفا و پاکی طبیعت می باشد. توسعه جنگلها، کاشتن درخت و ایجاد فضای سبز، از وظایف اسلامی و اجتماعی مسلمانان محسوب می شود و تبیین مبانی اصیل اسلامی آن برای مردم از جمله وظایف مبلغین دینی و مسئولان مربوطه، می باشد.
یکی ازویژگیهای دین مبین اسلام، کامل بودن آن است. به تعبیر دیگر، در این دین هیچ چیز ارزشمندی نادیده گرفته نشده و از قلم نیفتاده و بر هر چیز به میزان اهمیت آن مورد امر یا نهی قرار گرفته است.
از جمله این ارزشمندیها و نعمتهای الهی که در قرآن کریم بسیار بر آن تأکید شده است، درخت است. گرچه در نظر نخست، درخت، موضوع قابل توجه و دقت نظری نیست که یک دین جاویدان در عصر جاهلیت بر اهمیت آن تأکید ورزد، اما دقت فزون تر نشان از آن است که این نعمت الهی، یکی از زیباترین مظاهر خلقت و جلوه ای از تجلیات آفریدگار عالم است. درخت از گرانبهاترین آفریده های خداوند دانا برای انسان است و به دلیل نقش حیاتی که در زندگی تمامی موجودات زنده، به خصوص، انسانها دارا می باشد در اسلام مورد توجه خاص قرار گرفته است.
درخت نماد آبادانی و شاخص سرسبزی و خرمی، و مظهر زندگی، و باعث لطافت هوا و موجب آسایش و رفاه انسان و صفا و پاکی طبیعت می باشد. به همین خاطر یکی از مواهب و نعمت های خداوند در آخرت، و یکی از ویژگیهای بهشت و رضوان حق تعالی که در آیات کریمه و روایات شریفه بارها به آن اشاره شده است، درخت می باشد: «وَ بَشِّرِ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثمَرَهٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَهٌ وَ هُمْ فیها خالِدُونَ»[۱]؛ «به کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغهایی از بهشت برای آنها است که نهرها از زیر درختانش جاری است. هر زمان که میوه ای از آن، به آنان داده شود، می گویند: این همان است که قبلا به ما روزی داده شده بود. [ولی اینها چقدر از آنها بهتر و عالی تر است.] و میوه هایی که برای آنها آورده می شود، همه (از نظر خوبی و زیبایی) یکسان اند. و برای آنان همسرانی پاک و پاکیزه است، و جاودانه در آن خواهند بود.»
اثر درختان بر جسم و جان
درختان و گیاهان ، سهمی به سزا و نقشی بسیار مهم در زندگی بشر دارند. تلطیف هوا، تعادل دمای محیط، حفاظت از خاک و تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان، اندکی از سودمندیهای فراوان آنها است. اسلام مردمان را به تماشای گیاهان سرسبز و نگاه به مناظر جذاب آنها دعوت کرده است. چنان که در فرموده های معصومین(ع) از تأثیر مثبت گیاهان بر جسم و جان آدمی آثار بسیاری به ما رسیده است.
امام صادق(ع) به مفضل می فرماید: «… مَعَ مَا فِی النَّبَاتِ مِنَ التَّلَذُّذِ بِحُسْنِ منْظَرِهِ وَ نضَارَتِهِ الَّتی لَا یعَدُّ لَهَا شَی ءٌ مِنْ مَنَاظِرِ الْعَالَمِ وَ مَلَاهِیهِ؛[۲] نگریستن به گلهای رنگارنگ و درختان سرسبز و خرم، چنان لذتی به آدمی می بخشد که هیچ لذتی را با آن برابر نمی توان کرد.»
از امام کاظم(ع) نیز نقل شده است که فرمود: «ثلَاثٌ یجْلِینَ الْبَصَرَ: النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَهِ وَ النَّظَرُ إِلَی الْمَاءِ الْجَارِی وَ النَّظَرُ إِلَی الْوَجْهِ الْحَسَنِ؛[۳] سه چیز، چشم را جلا می بخشد [و بر روشنایی آن می افزاید]: نگریستن به گیاهان خرم و سرسبز، نگاه به آب جاری، و نظاره کردن صورت زیبا.
از مرور روایات، چنین نتیجه می گیریم که هرگاه آدمی، به تماشای خرمی گیاهان و درختان سرسبز می نشیند، غرق در سرور و لذت می شود؛ روان وی آرام می گیرد و جانش به تازگی و طراوت می گراید. تماشای آنها لذت بخش و شادی آفرین است.[۴]
گرچه عنایت ویژه رسول مکرم اسلام(ص) به درخت و سفارش به کاشت، نگهداری و منع از قطع درختان، مربوط به ۱۴ قرن پیش است، اما امروزه محققین به راز تاکید اسلام پی برده اند و تمامی فرموده های رسول خدا(ص) را تأیید می کنند؛ که دلیل دیگری بر وحیانی بودن دین اسلام و مهر بطلانی بر عقیده کسانی است که آن را ساخته و پرداخته بشر می دانند.
محاسن درختان
پژوهشگران درخت را از نظر سلامت فردی، اجتماعی [زیست محیطی] و… دارای فواید بی شماری می دانند.
- ایجاد سلامتی و آسایش: به گفته محققین، تأثیرات فیزیولوژیکی درختان در محیطهای شهری، بسیار حائز اهمیت می باشد. درختان در سلامتی و آسایش ساکنان شهرها سهم بزرگی دارند؛ زیرا با جذب گازهای سمی از جمله گازکربنیک[۵] و ساخت اکسیژن که یکی از اساسی ترین نیازهای حیات انسان و حیوان است باعث دوام حیات انسان و حیوان می شوند.
- بهبود کیفیت آب و خاک: درختان موجب بازگشت آب به چرخه طبیعت شده و کیفیت خاک را بهبود می بخشند و قابلیت جذب مقادیر زیادی گرد و غبار را از اتمسفر دارا می باشند. درختانِ همیشه سبز، قادرند گرد و غبار و سایر آلودگیهای موجود در هوا را بر روی سطح برگ خود جذب کنند. شستشوی این مواد در اثر بارندگی، به همراه خار و خاشاک و برگ درختان و برگ درختان در فصل پاییز موجب افزایش حاصل خیزی خاک در دراز مدت می شود.[۶]
- استفاده از میوه درختان: طبق بررسیهای دانشمندان روسیه برخی درختان از خود موادی در هوا پخش می کنند که باعث از بین رفتن بسیاری از باکتریها و قارچهای تک سلولی و برخی از حشرات مضر می شود.[۷] افزون بر آنچه گفته شد، میوه بسیاری از درختان مورد استفاده انسان و حیوانات است؛ به طوری که می تواند در سلامت تغذیه انسان و تأمین ویتامینهای مورد نیاز آدمی تأثیر به سزایی داشته باشد. در فواید گیاه و گیاه خواری، در متون دینی و طبی، توصیه های زیادی شده و امروزه ثابت شده است که انسان اولیه از میوه درختان، گذران زندگی می کرده و بنابر نص قرآن کریم، زمانی که خداوند، حضرت آدم(ع) را آفرید به او فرمان داد به جز میوه ممنوعه، از هر نوع میوه ای که می خواهد بخورد. از این دستور الهی این نکته به دست می آید که میوه درختان، به تنهایی می تواند رفع گرسنگی نماید.
لازمه کاشت درخت
آنچه گذشت، وجود درخت برای انسانهای نخستین و پس از آن و به خصوص، قرن اخیر که زندگی ماشینی، آلودگیهای بسیاری را به همراه دارد، اهمیت فوق العاده داشته و روز به روز افزایش می یابد. با توجه به این نیاز، از ابتدای اسلام، بزرگان دین بر کاشت درخت سفارش کرده و فضیلت بسیاری برای آن بیان داشته اند.
پیامبر گرامی اسلام(ص) در اهمیت درخت و درختکاری، می فرماید: «إِن قَامَتِ السَّاعَهُ وَ فِی یدِ أَحَدِکمُ الْفَسِیلَهُ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لَا تَقُومَ السَّاعَهُ حَتَّی یغْرِسَهَا فَلْیغْرِسْهَا؛[۸] اگر قیامت بر پا شد و در دست یکی از شما نهالی بود، اگر کمی پیش از قیامت توانست آن را بکارد، باید بکارد.»
این روایت، نشانگر تأکید و توصیه اولیاء عظیم الشان اسلام(ع) به اهمیت درخت و درختکاری است. گرچه متأسفانه با پیشرفت تکنولوژی، تخریب جنگلها و نابودی درختان علی رغم اهمیت و نقش عظیمی که در زندگی انسان و حیوان و طبیعت دارد، رو به افزایش است، اما جای خوشبختی است که بشر امروز به این عمل زشت خود اذعان و اقرار دارد و سازمانهایی را برای حفظ و حراست و گسترش پارکها و ازدیاد درختان به وجود آورده است.
امیرالمؤمنین(ع) در نامه خود به مالک اشتر می فرماید: «وَ لْیکنْ نَظَرُک فِی عِمَارَهِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِک فِی اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِک لَا یدْرَک إِلَّا بِالْعِمَارَه؛[۹] باید تلاش تو در آبادانی زمین بیش تر از جمع آوری خراج و مالیات باشد؛ چرا که خراج جز با آبادانی فراهم نمی گردد.»
اما باید دانست که از دیدگاه اسلام، گسترش درختان و حفظ و حراست آنها نه تنها بر عهده نهادهای مسئول، بلکه وظیفه ای است که بر عهده فرد فرد جامعه اسلامی نهاده شده است و هیچ کس حق آسیب رسانی به آن را ندارد.
سفارشات معصومین(ع):
در میان سخنان معصومان(ع) درباره کاشت درخت، به توصیه هایی بر می خوریم که قابل دقت و درخور توجه است:
- درخت با محصول
گرچه درخت سبز به خودی خود دارای فواید بسیار می باشد، اما بزرگان دین بر کاشت درخت دارای محصول، تاکید بیش تری نموده اند. در اکثر آیات و روایات نیز از درختانی سخن به میان آمده است که دارای میوه می باشند. چنان که در قرآن، از درختان انار، خرما،[۱۰] انگور،[۱۱] زیتون،[۱۲] و… سخن به میان آمده است.
رسول خدا(ص) می فرماید: «مَنْ غرْسَ غرْساً فَأَثْمَرَ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْأَجْرِ قَدْرَ مَا یخْرُجُ مِنَ الثَّمَرَهِ؛[۱۳] هر کس درختی بنشاند و به ثمر بنشیند، خدا به اندازه ای که میوه از آن فراهم آید به او پاداش می دهد.»
نقل است که روزی انوشیروان از روستایی عبور می کرد. پیرمردی را دید که نهال گردو می نشاند. انوشیروان گفت: «ای پیر زمانه! درخت نشاندن تو گذشته؛ زیرا تو پیرمرد ناتوانی و درخت گردو دیر بار می دهد.» پیرمرد گفت: «کسانی که پیش از ما بودند، درخت نشاندند، ما خوردیم، ما هم می نشانیم، بعد از ما می خورند.
به یک عمر در کِشت زار جهاننخوردیم جز کشتۀ دیگرانکنونم مکافات را کار بندبکاریم تا دیگران بر خورَند
انوشیروان، او را آفرین گفت و کیسه زری به او داد. پیرمرد گفت: «دیگران درخت می نشانند و چند سالی زحمت می کشند تا درختشان به بار بنشیند و حاصل بدهد، درخت من چه زود به بار نشست و حاصل داد.»
انوشیروان که از این جمله خوشش آمده بود، کیسه زر دیگری به او داد و از آنجا گذر کرد.[۱۴]
چه زیبا است که این مسئله به عنوان یک سنت ترویج گردد و برای کاشت نهالهای جدید در پارکها و خیابانها، از درختان دارای محصول و متناسب با خاک آن منطقه استفاده شود تا علاوه بر فواید ذاتی درخت، مردم از محصولات آن نیز استفاده نمایند.
- آب دادن درخت
مسلم است که کاشت درخت، بدون آبیاری فایده و ثمری ندارد. به تعبیر دیگر، کسانی که بر اساس دستور اسلام اقدام به کاشت درخت می کنند، اما در رسیدگی و آبیاری آن کوتاهی می نمایند و موجب خشک و بلا استفاده شدن آن می شوند، نباید انتظار ثوابی را که اولیای دین(ع) بر آن تصریح نموده اند، داشته باشند. امام صادق(ع) می فرماید: «خُلِقَ لَه الشجَرُ فکلِّفَ غَرْسَهَا وَ سَقْیهَا وَ الْقِیامَ عَلَیهَا؛[۱۵] درخت برای او (انسان) آفریده شده است، و او مکلّف است که آن را در زمین بنشاند و آب دهد و به آن رسیدگی کند.»
همان گونه که از سخن حضرت بر می آید، آبیاری و حفاظت از درختان، مخصوص افراد خاص نیست و وظیفه ای است انسانی که هر جا درخت تشنه ای مشاهده کرد، در آب دادن آن کوتاهی نکند، مگر آنکه آن درخت، درون مُلک خصوصی کسی باشد که مسلماً حضور در آن مُلک، نیاز به اجازه صاحب آن خواهد داشت.
- نگهداری از درختان
برخی بر این باورند که حفظ درختان تنها بر عهده صاحبان آن است و اگر درختی، صاحب مشخصی نداشت و یا جزء مراتع و جنگلها بود، هر نوع کاری را می توان با آن نمود. متأسفانه چنین افرادی نه تنها به خود اجازه بریدن درختان جنگلی را می دهند و از چوب آن در جهت منافع خود استفاده می کنند، بلکه با خوشحالی از چنین اقدامی، زمینهای آن را که جزء منابع طبیعی و سرمایه ملی و یا بهتر بگوییم سرمایه جهانی است، برای کشت و زرع و گاه ساختمان سازی استفاده می نمایند.
برخی دیگر نیز جنگل را مکانی متعلق به خود دانسته و علاوه بر آنکه شاخه های سبز درختان را برای دقایقی تفریح، می کَنند و از برای افروختن آتش استفاده می کنند، بدون هیچ گونه احساس مسئولیتی، آتش افروخته را رها می کنند و این بی مسئولیتی عامل آتش سوزی در جنگل و نابودی ده ها و صدها هکتار از درختانی می شود که نه تنها برای انسانهای فعلی، بلکه میراثی برای نسلهای آینده نیز می باشد.
اسلام شدیدا با چنین طرز تفکری که متأسفانه در زمان فعلی رواج بیش تری یافته است مبارزه کرده و از ۱۴ قرن پیش که سخنی از دود ماشینها و کارخانجات و اهمیت حفظ محیط زیست و غیره نبوده است، بر حفظ درختان تأکید فراوان نموده و آن را تکلیفی بر عهده همگان دانسته است.
امیرالمومنین(ع) در وصیتی که نسبت به اموال شخصی خود دارد، می فرماید: «هذَا مَا أَمَرَ بهِ عبْدُ اللَّهِ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی مَالِهِ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ لِیولِجَهُ بِهِ الْجَنَّهَ وَ یعْطِیهُ بِهِ الْأَمَنَه… وَ یشتَرِطُ علَی الَّذِی یجْعَلُهُ إِلَیهِ أَنْ یتْرُک الْمَالَ علَی أُصولِهِ وَ ینْفِقَ منْ ثمَرِهِ حیثُ أُمِرَ بِهِ. .. وَ أَلَّا یبِیعَ منْ أَوْلَادِ نَخِیلِ هَذِهِ الْقُرَی وَدِیهً حَتَّی تُشْکلَ أَرْضُهَا غِرَاسا؛[۱۶] این دستوری است که بنده خدا علی بن ابی طالب، امیر مؤمنان نسبت به اموال شخصی خود، برای خشنودی خدا داده است، تا خداوند به واسطه آن او را وارد بهشت کرده، و آسوده اش گرداند…. و با کسی که این اموال در دست او است شرط می کنم که اصل مال را حفظ کرده، تنها از میوه و درآمدش بخورند و انفاق کنند،. .. و هرگز نهالهای درخت خرما را نفروشند، تا همه این سرزمین [یکپارچه] زیر درختان خرما قرار گیرد که راه یافتن در آن دشوار باشد.»
شاید علت این امر آن باشد که درخت، نعمتی است الهی که چند روزی در دست ما به امانت سپرده شده است و چنان که گذشتگان، آن را برای ما حفظ و نگهداری نموده اند، ما نیز مکلفیم در حفظ آن بکوشیم.
- کاشت درخت صدقه جاریه
دین مبین اسلام برای آنکه اهمیت درختکاری را برای مسلمانان صدر اسلام و پس از آن، ملموس تر بیان نماید، کاشت درخت قابل محصول را نوعی صدقه معرفی می نماید. شاید این عنایت شرع مقدس اسلام از آن جهت است که همانند صدقات مالی، کاشت درخت و نیز حفاظت و نگهداری از آن، به صورت یک برنامه همیشگی در زندگی مسلمانان جاری باشد و مسلمانان این برنامه را جزئی از برنامه های خود تلقی نمایند و از آن غافل نگردند. رسول خدا(ص) می فرماید: «مَا مِنْ مسْلِمٍ یغرِسُ غَرْساً أَوْ یزْرَعُ زَرْعاً فَیأْکلُ منْهُ إِنسَانٌ أَوْ طَیرٌ أَوْ بَهِیمَهٌ إِلَّا کانَتْ لَهُ بِهِ صَدَقَهً؛[۱۷] هیچ مسلمانی نیست که درختی را در زمین بنشاند یا زراعتی را کشت کند، و انسان یا پرنده یا چرنده ای از آن بخورد، مگر اینکه برای او صدقه ای محسوب شود.»
طبق سخنان پیشوایان دین، وقف نیز نوعی صدقه جاریه است. به همین علت معصومان(ع) به پیروان خویش تعلیم نموده اند تا با وقف درختان این صدقه را ابدی نمایند.
امام باقر(ع) نقل می فرماید که حضرت زهرا(ع) برای هفت باغی که داشت وقف نامه نوشت و تولیت آن را به حضرت علی(ع) و سپس امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و نسل بعد نسل سپرد و مقداد و زبیر را نیز برای این امر شاهد گرفت.[۱۸]
بارها بر این نکته تأکید شده است که در گذشته، با وقفِ حتّی یک درخت، برای حضور نوجوانان جذابیت ایجاد می کرده اند. هم اکنون نیز می توان درخت یا درختانی را وقف مسجد نمود تا مسجدی ها از میوه های آن استفاده نمایند یا از درآمد آن برای جوانان و نوجوانان مسجدی ایجاد انگیزه و تنوع نمود.
- فوائداخروی درختکاری
اهمیت کاشت و نگهداری درخت تا بدانجا است که در روایات تصریح شده است کسی که درخت بکارد علاوه بر نفع در زمان حیات، پس از مرگ نیز از آن بهره خواهد بُرد، چنانکه امام صادق(ع) می فرماید: «سِتَّهٌ تَلْحَقُ الْمؤْمِنَ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَلَدٌ یسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ یخَلِّفُهُ وَ غَرْسٌ یغْرِسُهُ وَ قَلِیبٌ یحْفِرُهُ وَ صَدَقَهٌ یجْرِیهَا وَ سنَّهٌ یؤْخَذُ بِهَا مِنْ بعْدِهِ؛[۱۹] شش چیز بعد از وفات مؤمن به او ملحق شده [و به او فایده می دهد]: فرزندی که برایش طلب آمرزش کند، قرآنی که او از خود به یادگار گذاشته و پس از مرگش خوانده می شود، درختی که کاشته، چاه آبی که حفر نموده [و وقف کرده]، صدقه جاریه ای که از خود به جا گذارده است،[۲۰] روش نیکویی که پس از مرگش مردم به آن عمل می کنند.
بر اساس این کلام شریف تا هر زمان که مردم از یک درخت بهره برند، ثواب و پاداش برای صاحب آن درخت یا کسی که آن را کاشته است نوشته می شود. این پاداش فوق العاده، نشان از جایگاه ویژه درختکاری از منظر اسلام دارد.
- اثر نیت در کاشت درخت
گرچه روایات متعدد درباره کاشت درخت، حکایت از تأثیر مادی و معنوی این عمل دارد، اما نباید از این نکته غافل شد که هر کاشت درختی نمی تواند دارای اجر و پاداش باشد، بلکه چنان که نیت در هر عملی موثر است، در درختکاری نیز اثرگذار بلکه موجب تأثیر معکوس است؛ چنان که کاشت یک درخت با نیت گناه و در راستای معصیت دنیا و آخرت انسان را نابود می کند. امام باقر(ع) می فرماید: «لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) فِی الْخمْرِ عشَرَهً: غَارِسَهَا وَ حَارِسَهَا وَ عَاصِرَهَا وَ شَارِبَهَا وَ سَاقِیهَا وَ حَامِلَهَا وَ الْمَحْمُولَهَ إِلَیهِ وَ بَائِعَهَا وَ مُشْتَرِیهَا وَ آکلَ ثَمَنِهَا؛[۲۱] رسول خدا(ص) در مورد شراب، ده نفر را لعنت نموده است: کسی که درخت آن را غرس کند، و کسی که از درخت آن نگهداری نماید، و کسی که انگور را برای گرفتن آب آن بفشرد، و کسی که آن را بنوشد، و کسی که ساقی آن شود، و کسی که آن را حمل کند، و کسی که [شراب] برای او حمل شود، و کسی که آن را بفروشد، و کسی که آن را بخرد، و کسی که بهای آن را بگیرد.»
نکته دیگر اینکه در روایات تصریح شده است که زراعت و درختکاری را تنها برای تصاحب و ازدیاد ثروت، و اظهار بزرگی و فضل نسبت به دیگران نکارید، بلکه در کنار تلاش برای تأمین معاش خانواده و زندگی، نیتهای الهی را نیز مد نظر بگیرید. امام زین العابدین(ع) می فرماید: «مَا أَزْرَعُ الزَّرْعَ لِطَلَبِ الْفَضْلِ فِیهِ وَ مَا أَزْرَعُهُ إِلَّا لِیتَنَاوَلَهُ الْفَقِیرُ وَ ذُو الْحَاجَهِ. ..؛[۲۲] کشت را برای درآمد بیش تر نمی کارم، بلکه برای آن می کارم تا فقیر و نیازمند از آن بهره مند شوند.»
- بریدن درختان ممنوع
در منابع روایی اسلام، از قطع درختان به شدت منع شده است. اهمیت این مسئله به حدی است که رسول خدا(ص) همواره به رزمندگان اسلام سفارش می نمود، تا در صورت پیروزی بر دشمن، نکاتی را مد نظر قرار دهند که یکی از آنها پرهیز از قطع درختان بود. امام علی(ع) نقل می فرماید: «هنگامی که رسول خدا(ص) گروهی را به جهاد می فرستاد، به آنان چنین رهنمود می داد: «اّنْطَلِقُوا بِسْمِ اللهِ. ..لاَ تَقْتُلُوا وَلِیداً طِفْلاً وَلاَ اِمْرَأَهً وَلاَ شَیخاً کبِیراً،. .. وَلاَ تَعْقَرنَ شَجَراً إِلاَ شَجَرٌ یمنَعُکمْ قتَالاً أَوْ یحجِزُ بَینَکم وَ بَینَ الْمُشْرِکینَ؛[۲۳] با نام خدا حرکت کنید. .. مبادا به کشتن زنان، پیران و کودکان مبادرت نمایید و… و از قطع درختان بپرهیزید؛ مگر درختی مانع جنگ یا مانع بین شما و مشرکین باشد.»
اینکه آن بزرگوار، پس از سفارش بر رعایت کودکان، زنان، و پیران، بر حفظ درختان و عدم قطع آنها در حین جنگ تأکید می فرماید، حکایت از اهمیت وجود درخت از دیدگاه اسلام است.
امام صادق(ع) می فرماید: «لَا تقْطَعُوا الثِّمَارَ فَیبْعَثَ اللَّهُ عَلَیکمُ الْعَذَابَ صَبّاً؛[۲۴] درختان مثمر[که قابلیت میوه دادن دارند] را قطع نکنید؛ چرا که خداوند عذاب را بر شما فرو خواهد فرستاد.»
- اشجار معابر عمومی و جنگلها
آنچه تاکنون مرور نمودیم، پیرامون درختانی بود که مالک شخصی داشت و صاحب آن و یا افرادی که از طرف صاحب آن اجازه ورود به باغ را داشتند، به آبیاری و نگهداری از اشجار می پرداختند؛ اما در این قسمت، سخن درباره مالکیت عمومی و منابع طبیعی است. به یقین پاسبانی از درختانی که در خیابانها، پارکها، اطراف شهرها کاشته می شود، مربوط به تمام افراد جامعه است و افزون بر لزوم حفظ این درختان توسط تک تک افراد جامعه، هر گونه از بین بردن آن، علاوه بر گناه بی توجهی به دستور اسلام، گناه ضرر و زیان به بیت المال مسلمین را نیز به همراه خواهد داشت. به تعبیر دیگر از بین بردن یک درخت در پارکها و خیابانها و معابر عمومی به معنی تعرض به حق همه افراد جامعه است، چه آنانی که اکنون در حال حیات اند و چه آنانی که در آینده به دنیا خواهند آمد و حق خواهند داشت از این فضای سبز استفاده نمایند.
افزون بر آنچه گفته شد، حفاظت از درختان جنگلی که خداوند متعال برای استفاده همه انسانها آفریده است، از حساسیت بیش تری برخوردار است. سخن درباره آثار وجود جنگل و نقش آن در زندگی انسانها بسیار است و نوشتاری مستقل می طلبد، اما تنها به این نکته اشاره می شود که جنگل علاوه بر پاکیزگی هوا و زیبایی محیط زندگی، در کاهش بلایای طبیعی و کنترل آبهای زیرزمینی نقش بسیار موثری به عهده دارد. بررسیها نشان می دهد هنگام کربن گیری درختان، از ۲۶۴ گرم ئیدرید کربنیک هوا مقدار ۱۲۹ گرم اکسیژن آزاد می شود. از این نظر هر هکتار جنگل قادر است سالانه ۵/۲ تن اکسیژن (اکسیژن لازم برای ۱۰ نفر در سال) را آزاد کند. با این حساب فقط جنگلهای شمال کشور می تواند اکسیژن لازم برای ۱۹ میلیون نفر را در یک سال تأمین کند.[۲۵]
قلع و قمع کردن درختان، و تخریب جنگلها، سر برآوردن خانه ها و کارخانه های صنعتی در لابلای جنگلها و خلاصه تجاوز افسارگسیخته انسان عصر تکنولوژی و ارتباطات، بر حریم طبیعت و محیط زیست، پیامدهای وخیمی در پی خواهد داشت و آسیبهای جدی فراوانی بر پیکره محیط زیست وارد خواهد آورد. هم اکنون آلودگی فزاینده هوا در جهان، به گونه ای است که بیماریهایی بسیار شایع شده و آماری سرسام آور به دست می دهد که به گفته کارشناسان از بین رفتن بخش قابل توجهی از جنگلها از جمله عوامل آن است.
چکیده :
- گسترش جنگلها، کاشتن درخت و ایجاد فضای سبز، از وظایف اسلامی و اجتماعی مسلمانان محسوب می شود و تبیین مبانی اصیل اسلامی آن برای مردم از جمله وظایف مبلغین دینی و مسئولان مربوطه، می باشد.
روحانیان موظف اند از منظر دین مبین اسلام به تبیین اهمیت درخت و درختکاری و لزوم حفاظت از آن بپردازند و دست اندرکاران مسائل محیط زیست و منابع طبیعی نیز وظیفه دارند اهمیت حفظ منابع طبیعی را برای مردم بازگو نموده و راه های توسعه منابع طبیعی و حفظ آن در مقابل خطرات را برای مردم بازگو نمایند و هر دو گروه وظیفه روشنگری دینی خود را در این باره دست کم نگیرند.
- متأسفانه در زمان کنونی، درختکاری به یک کار نمایشی در هفته درختکاری تبدیل شده است، در حالی که اگر اهمیت درخت و آثار آن برای ادامه زندگی، بیش تر برای مردم تبیین گردد و درختکاری در زمان مناسب، و راه های نگهداری از آن به صورت یک فرهنگ درآید، نتیجه مطلوب تری به دست خواهد آمد. همچنین به عنوان نمونه اگر توسط تابلوی کوچکی، درختان میوه در مدارس، مساجد و… به نام شهیدان منتسب به کسانی که هر درخت را کاشته اند نوشته شود، افزون بر ترغیب دوستان و اقوام آن شهیدان بر مراقبت بیش تر از آن درخت، موجب خواهد شد تا سالیان سال، نام آن عزیزان برای کسانی که از محصولات آن درخت برخوردار می شوند، زنده بماند.
- گرچه اسلام سفارش فراوانی بر کاشت درخت و نیز زراعت و کشاورزی نموده است، اما در آیات متعددی بر این نکته تصریح کرده است که گرچه شما درخت می کارید و زراعت می نماید، اما مواظب باشید تا غرور شما را احاطه نکند و این گونه بپندارید که همه باغ و زراعت از دسترنج شما است؛ چرا که نتیجه این غرور آن می شود که دیگران از محصولات آن باغ و زراعت محروم کنند و خود را تنها مالک آن بدانند. به خاطر چنین غروری قرآن کریم در آیات ۱۷ تا ۳۳ سوره قلم، به افرادی اشاره می نماید که دارای باغ خرم و سرسبزی بودند، و سرانجام بر اثر خیره سری و عدم انفاق به نیازمندان، موجب نابودی آن باغ شدند. آنان بر این باور بودند که باغ از آنِ ما است و ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم.
بنابراین نباید لحظه ای فراموش کنیم که گرچه انسان درخت می کارد و در زمین کشت می کند، اما رویانیدن تنها کار خدا است. قرآن کریم می فرماید: «أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ»[۲۶]؛ «آیا شما آن را می رویانید یا ما می رویانیم؟!»
پیغمبر اکرم(ص) در مورد زراعت می فرماید: «لَا یقُولَنَّ أَحَدُکمْ زَرَعْتُ وَ لْیقُلْ حرَثْت (فاِنَّ الزَّارِع هُوَ اللَّهُ)؛[۲۷] هیچ یک از شما نگوید: من زراعت کردم، بلکه بگویید کشت کردم. [زیرا زارع حقیقی خدا است].
و نکته پایانی اینکه، گرچه در اسلام بر کاشت درخت در این دنیا تأکید فراوان شده است، اما بر این نکته نیز سفارش بسیار شده است که درختان بهشت نیز باید در این دنیا کاشته شود. محض نمونه، به این روایت از امام باقر(ع) اشاره می کنیم که فرمود: «مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِرَجُلٍ یغْرِسُ غَرْساً فِی حَائِطٍ لَهُ فَوَقَفَ لَهُ وَ قَالَ أَلَا أَدُلُّک عَلَی غَرْسٍ أَثْبَتَ أَصْلًا وَ أَسْرَعَ إِیناعاً وَ أَطیبَ ثمَراً وَ أَبْقَی قَالَ بَلَی فَدُلَّنِی یا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیتَ فَقُلْ سبْحَانَ اللَّه وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکبَرُ فَإِنَّ لَک إِنْ قُلْتَهُ بِکلِّ تَسْبِیحَهٍ عَشْرَ شَجَرَاتٍ فِی الْجَنَّهِ منْ أَنوَاعِ الْفاکهَهِ وَ هُنَّ مِنَ الْبَاقِیاتِ الصَّالِحَاتِ؛[۲۸] رسول خدا(ص) از کنار باغی عبور می کرد که صاحب آن مشغول کاشتن درخت بود. حضرت ایستاد و خطاب به آن شخص فرمود: «می خواهی تو را به کاشتن درختی که بنیانش ثابت تر و میوه هایش زودرس تر و پاکیزه تر است و برای همیشه باقی می ماند، راهنمایی کنم؟» عرض کرد: «آری یا رسول الله! پدر و مادرم به فدایت!» آن حضرت فرمود: «صبح و شام بگو سبحان الله و الحمد لله و لااله الاالله و الله اکبر. پس هر گاه تو این ذکر را بگویی، به خاطر هر ذکری ده درخت از انواع درختان، در بهشت برای تو کاشته می شود، و باقیات الصالحات همین اذکار است.»
پی نوشت ها:
[۱] بقره/۲۵.
[۲] توحید المفضل، مفضل بن عمر جعفی کوفی، انتشارات مکتبه الداوری، قم، ۱۹۶۹ م، ص۱۵۴.
[۳] روضه الواعظین، محمد بن حسن فتال نیشابوری، انتشارات رضی، قم، ج۲، ص ۳۰۸.
[۴] سیمای طبیعت در قرآن، دکتر محمد حسن رستمی، مؤسسه بوستان کتاب، قم، دوم، ۱۳۸۶ ش، ص۶۰.
[۵] محض نمونه یک درخت صدساله در طول عمر خود ۵/۱۲ میلیون متر مکعب گاز کربنیک هوا را جذب می کند. (هشدار، دکتر محمد خسروشاهی و مهندس شهاب الدین قوامی، انتشارات راه سبحان، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش، ص۳۵)
[۶] برگرفته از کتاب هشدار، ص ۳۶- ۳۸.
[۷] هشدار، ص۳۵.
[۸] مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، اول، ج ۱۳، ص۴۶۰.
[۹] نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، مؤسسه تحقیقاتی امیر المومنین (ع)، بوستان کتاب، قم، نامه ۵۳.
[۱۰] رحمن / ۶۸.
[۱۱] یس/ ۳۴.
[۱۲] انعام/ ۱۴۱.
[۱۳] مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص۴۶۰؛ کنز العمال، حسام الدین هندی، تحقیق صفوه السقا، الرساله، بیروت، ۱۴۰۵ ق، ج ۳، ص ۸۹۶، ش۹۰۷۸.
[۱۴] برگرفته از دیوان حزین لاهیجی، مقدمه و تصحیح بیژن ترقّی، کتابخانه خیام، ۱۳۵۰ ش، ص۵۶۳.
[۱۵] توحید المفضل، ص۸۶؛ بحارالأنوار، علامه مجلسی، مؤسسه الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق، ج ۳، ص ۸۶.
[۱۶] نهج البلاغه، نامه ۲۴.
[۱۷] مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۴۶۰.
[۱۸] همان، ج۱۴، ص۵۰.
[۱۹] الکافی، ثقه الاسلام کلینی، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ ش، ج ۷، ص ۵۷.
[۲۰] صدقه جاریه، یعنی آن کارهایی که انجام داده و آثارش باقی است و مردم از آن بهره مند می گردند، مانند: مسجد و سایر بناهای خیر یا حفر قنوات و کاشت درخت یا احداث راه برای عبور مردم و امثال اینها که مادام که آثارش باقی است و مردم از آن بهره مند می شوند ثواب در نامه عمل آن فرد ثبت می گردد.
[۲۱] روضهالواعظین، ج۲، ص ۴۶۴.
[۲۲] الأمالی ، شیخ طوسی، انتشارات دارالثقافه، قم، ۱۴۱۴ ق، ص ۶۸۸.
[۲۳] کنز العمال، ج۴، ص ۴۷۸، ش۱۱۴۲۵.
[۲۴] الکافی، ج۵، ص۲۶۴؛ شبیه این روایت در کنز العمال، ج۴، ص ۴۷۵، ش ۱۱۴۱۱ نقل شده است.
[۲۵] هشدار، ص۴۰.
[۲۶] واقعه /۶۴.
[۲۷] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ش، ج ۹، ص۳۳۷.
[۲۸] الکافی، ج۲، ص۵۰۶؛ تفسیر نور الثقلین، عروسی حویزی، انتشارات اسماعیلیان، قم، چهارم، ۱۴۱۵ ق، ج ۳، ص ۲۶۵؛ تفسیر الصافی، ملا محسن فیض کاشانی، تحقیق حسین اعلمی، انتشارات صدر، تهران، ۱۴۱۵ ق، دوم، ج ۳، ص ۲۴۵.
